Mentalizacja jest procesem psychologicznym, który pozwala nam rozumieć własne stany wewnętrzne oraz stany innych ludzi – myśli, uczucia, zamiary, przekonania – i powiązać je z zachowaniami. Mentalizacja to umiejętność myślenia o tym, co czują i myślą inni ludzie, a także o tym, co ja sam czuję i myślę, oraz o tym, jak te stany wpływają na nasze zachowanie. To „myślenie o myśleniu i czuciu” – próba zrozumienia, dlaczego coś czuję, dlaczego myślę w określony sposób, a także skąd biorą się uczucia i myśli innych osób.

Psychoterapia oparta na mentalizacji (MBT) udowodniła swoją skuteczność w leczeniu zaburzeń osobowości, przewlekłej depresji, zaburzeń lękowych, zaburzeń odżywiania oraz zaburzeń więzi.

W psychoterapii mentalizacja pełni rolę fundamentu, niezależnie od nurtu terapeutycznego, ponieważ umożliwia nadanie sensu własnym doświadczeniom, stworzenie narracji tego, co nas spotyka, regulację emocji oraz odbudowę poczucia bezpieczeństwa w relacji. Rozwijanie mentalizacji w terapii oznacza ćwiczenie zdolności do zatrzymania się, refleksji i „spojrzenia” na swoje stany emocjonalne z dystansu – na to, dlaczego tak pomyślałem, co mi to daje, skąd biorą się takie myśli i uczucia.

Peter Fonagy i współpracownicy wskazują, że zdolność do mentalizacji jest kluczowa w przerwaniu transmisji traumy z pokolenia na pokolenie. Badania Berthelot i in. (2015) pokazały, że to, w jaki sposób matka potrafi mentalizować swoje doświadczenia traumy (tzw. trauma-specific reflective functioning), decyduje o tym, czy jej dziecko będzie miało bezpieczny styl przywiązania, czy też rozwinie wzorce lękowe lub zdezorganizowane.

Jeśli rodzic nie potrafi w sposób świadomy odnieść się do skutków własnej traumy, może – nawet nieświadomie – przekazywać dziecku lęki, napięcia i wzorce reakcji, które utrudniają budowanie stabilnej więzi. Natomiast rozwinięta zdolność mentalizacji traumy działa ochronnie – pozwala zrozumieć swoje emocje, oddzielić przeszłość od teraźniejszości i odpowiadać na potrzeby dziecka w sposób świadomy.

Mentalizacja to zdolność rozumienia siebie i innych poprzez dostrzeganie myśli, uczuć, intencji i potrzeb, które kryją się za zachowaniami. Mentalizacja to myślenie o myśleniu i doświadczanych emocjach. W psychoterapii jest fundamentem każdej pracy i zmiany – pozwala nadać sens doświadczeniom i odbudować więź z samym sobą.

Badania Berthelota i Fonagy’ego pokazują, że sposób, w jaki rodzic potrafi mentalizować swoją traumę, decyduje o tym, czy dziecko rozwinie bezpieczny styl przywiązania, czy będzie powtarzało wzorce lęku i dezorganizacji. Jeśli trauma rodzica pozostaje „nierozwiązana” i nieprzepracowana, może być przekazywana w subtelny, nieświadomy sposób – poprzez reakcje emocjonalne, napięcie, unikanie lub nadmierną kontrolę w relacji z dzieckiem.

Nauka mentalizacji ma zdolność do przerwania traumy pokoleniowej. Zdolność do refleksji na temat traumy (T-RF) to umiejętność rozumienia własnych doświadczeń traumy oraz ich wpływu na siebie i innych. Wysoki poziom tej cechy u matki chroni dziecko przed skutkami międzypokoleniowego przekazu traumy.

Praca nad rozwojem mentalizacji w terapii może wyglądać tak:

Terapeuta: „Co wtedy mogło czuć Pani dziecko, kiedy Pani krzyczała?” Matka: „Było pewnie przestraszone… tak jak ja byłam przestraszona, gdy mój ojciec na mnie krzyczał.” To moment łączenia przeszłości z teraźniejszością.

Inny przykład w terapii:

Terapeuta: „Co dzieje się w Pani ciele, kiedy syn płacze?” Matka: „Czuję napięcie w klatce piersiowej.” Terapeuta: „Jak to może na Panią wpływać?” Matka: „Boję się i chcę uciec.” Terapeuta: „Jak to wpłynie na Pani syna, co pomyśli i poczuje?” Jest to zrozumienie, jak jedno wydarzenie wpływa na emocje, myśli i reakcje osób w relacji, tworząc wzajemną dynamikę.

Rozwijanie mentalizacji w terapii to proces uczenia się zatrzymywania automatycznych reakcji, przyglądania się im i szukania znaczenia, zamiast działać pod wpływem impulsu.